Zamek

Zamek – według prof. Bohdana Guerquina[1] zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamknięty obwód obronny, który to zespół powstał w ustroju feudalnym jako ośrodek władzy książęcej, siedziba możnowładcy, siedziba rycerza lub placówka militarna. Zasadniczą cechę takiego zespołu stanowi zamknięty obwód obronny początkowo w postaci wałów lub konstrukcji drewniano-ziemnej, a w następnych okresach murowany.

Terakota

Podobnie uważał prof. Janusz Bogdanowski, który zaproponował następującą definicję: zamek to samodzielne dzieło obronne o zabudowie zwartej, powstałe w okresie średniowiecza, łączące dominującą funkcję obronną z mieszkalną i gospodarczą. Zamek przystosowany był do obrony zamkniętym obwodem obronnym.

Polska nazwa „zamek” pochodzi od zamykania drogi lub „zamknięcie”.

Rodzaje zamków

Podział ze względu na funkcję:

  • strażnicze
  • mieszkalne
  • administracyjne
  • refugialne (schronieniowe)

Podział ze względu na usytuowanie:

  • skalne
  • wyżynne
  • nizinne
  • wodne
  • miejskie

Podział ze względu na rodzaj użytego przy budowie materiału:

  • drewniane (kasztel)
  • ceglane
  • kamienne

Funkcje i cechy zamku

Zamek służył jako:

  • siedziba władcy, administracji starosty, kasztelana, księcia) (np. Bielsko-Biała)
  • placówka militarna (np. Dybów)
  • więzienie (np. Chęciny, Lipowiec)
  • miejsce sądów (np. Wiślica)
  • ochrona granic i szlaków (np. Czorsztyn i Niedzica)
  • miejsce schronienia ludności (refugium, np. Pieniny)

Często występujące cechy charakterystyczne zamku:

  • wysokie i grube mury zewnętrzne ze strzelnicami, które otaczają budowlę z każdej strony
  • wieża stołp albo donżon)
  • ufortyfikowane wejścia, często rozbudowane o kraty, mosty zwodzone, wykusze i wieże
  • otwory okienne na zewnątrz murów małe i wysoko umieszczone
  • kaplica
  • dziedziniec
  • na zewnątrz zamku przeszkody terenowe jak: dodatkowe mury, fosy, wały, mosty zwodzone oraz ewentualnie dodatkowe fortyfikacje, bastiony, teren wyrównany, pozbawiony trwałych lub wysokich budowli, wysokich drzew itp.
  • mury zakończone blankami i machikułami
  • w linii murów baszty

Zaplecze gospodarcze zamku średniowiecznego stanowiło podzamcze. W skład zamku oprócz pomieszczeń mieszkalnych wchodziły także pomieszczenia specjalne , np.: magazyny, warsztaty, stajnie, prochownie, więzienia, kuźnie itd. Pomieszczenia mieszkalne należały do stałych mieszkańców zamku oraz do obsadzającej zamek załogi.

Historia

W Polsce pierwsze zamki zaczęły powstawać po roku 1200 (Legnica, Kraków, Wleń) a przestano je budować około 1530, gdy w związku z rozwojem broni palnej ich rolę przejęły twierdze bastionowe.

Z czasem część zamków zmieniła swoje funkcje, a co za tym idzie wygląd, stając się w wyniku przebudowy pałacami, natomiast w czasach nowożytnych typowe militarne funkcje zamków przejęły twierdze. Często jednak nowe obiekty zachowały nazwę „zamek” – nie mając jednak nic wspólnego z zamkami średniowiecznymi (np. tzw. „zamki romantyczne” w XIX w.).