Zamek – według prof. Bohdana Guerquina[1] zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamknięty obwód obronny, który to zespół powstał w ustroju feudalnym jako ośrodek władzy książęcej, siedziba możnowładcy, siedziba rycerza lub placówka militarna. Zasadniczą cechę takiego zespołu stanowi zamknięty obwód obronny początkowo w postaci wałów lub konstrukcji drewniano-ziemnej, a w następnych okresach murowany.
Podobnie uważał prof. Janusz Bogdanowski, który zaproponował następującą definicję: zamek to samodzielne dzieło obronne o zabudowie zwartej, powstałe w okresie średniowiecza, łączące dominującą funkcję obronną z mieszkalną i gospodarczą. Zamek przystosowany był do obrony zamkniętym obwodem obronnym.
Polska nazwa „zamek” pochodzi od zamykania drogi lub „zamknięcie”.
Rodzaje zamków
Podział ze względu na funkcję:
- strażnicze
- mieszkalne
- administracyjne
- refugialne (schronieniowe)
Podział ze względu na usytuowanie:
- skalne
- wyżynne
- nizinne
- wodne
- miejskie
Podział ze względu na rodzaj użytego przy budowie materiału:
- drewniane (kasztel)
- ceglane
- kamienne
Funkcje i cechy zamku
Zamek służył jako:
- siedziba władcy, administracji starosty, kasztelana, księcia) (np. Bielsko-Biała)
- placówka militarna (np. Dybów)
- więzienie (np. Chęciny, Lipowiec)
- miejsce sądów (np. Wiślica)
- ochrona granic i szlaków (np. Czorsztyn i Niedzica)
- miejsce schronienia ludności (refugium, np. Pieniny)
Często występujące cechy charakterystyczne zamku:
- wysokie i grube mury zewnętrzne ze strzelnicami, które otaczają budowlę z każdej strony
- wieża stołp albo donżon)
- ufortyfikowane wejścia, często rozbudowane o kraty, mosty zwodzone, wykusze i wieże
- otwory okienne na zewnątrz murów małe i wysoko umieszczone
- kaplica
- dziedziniec
- na zewnątrz zamku przeszkody terenowe jak: dodatkowe mury, fosy, wały, mosty zwodzone oraz ewentualnie dodatkowe fortyfikacje, bastiony, teren wyrównany, pozbawiony trwałych lub wysokich budowli, wysokich drzew itp.
- mury zakończone blankami i machikułami
- w linii murów baszty
Zaplecze gospodarcze zamku średniowiecznego stanowiło podzamcze. W skład zamku oprócz pomieszczeń mieszkalnych wchodziły także pomieszczenia specjalne , np.: magazyny, warsztaty, stajnie, prochownie, więzienia, kuźnie itd. Pomieszczenia mieszkalne należały do stałych mieszkańców zamku oraz do obsadzającej zamek załogi.
Historia
W Polsce pierwsze zamki zaczęły powstawać po roku 1200 (Legnica, Kraków, Wleń) a przestano je budować około 1530, gdy w związku z rozwojem broni palnej ich rolę przejęły twierdze bastionowe.
Z czasem część zamków zmieniła swoje funkcje, a co za tym idzie wygląd, stając się w wyniku przebudowy pałacami, natomiast w czasach nowożytnych typowe militarne funkcje zamków przejęły twierdze. Często jednak nowe obiekty zachowały nazwę „zamek” – nie mając jednak nic wspólnego z zamkami średniowiecznymi (np. tzw. „zamki romantyczne” w XIX w.).