Katedra świętego Piotra i Najświętszej Marii Panny w Kolonii (niem. Kölner Dom, oficjalnie Hohe Domkirche St. Peter und Maria) – archikatedra, największy i najważniejszy kościół niemieckiej Kolonii. Siedziba arcybiskupstwa kolońskiego istniejącego tutaj od 313 r.
Obecna wielka świątynia, której budowa rozpoczęła się w 1248 na miejscu rzymskiej świątyni z IV wieku i trwała z przerwami ponad 600 lat do 1880 r. Usytuowana nieopodal rzeki Ren katedra kolońska ma 144 m długość i 86 m szerokość oraz wieże o wysokości 157,38 m[1] . Do 1884 r. była najwyższą budowlą świata. Jest drugą co do wysokości gotycką budowlą na świecie (po katedrze w Ulm) i trzecią co do wielkości gotycką katedrą świata pod względem powierzchni (po katedrze w Sewilli i katedrze w Mediolanie). Powierzchnia kościoła wraz z obiema wieżami to 7000 m². W 1996 r. katedra została zapisana na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Jest wizytówką zarówno Kolonii jak i całych Niemiec, masowo odwiedzaną przez pielgrzymów i turystów; w 2001 r. było to blisko 6 mln osób.
Obecna gotycka świątynia została wybudowana nie tylko na potrzeby liturgiczne lecz także dla sprowadzonych z Mediolanu relikwii Trzech Króli, przez co świątynia stała się celem licznych pielgrzymek. Relikwie te uczyniły Kolonię drugim obok Akwizgranu najważniejszym ośrodkiem pielgrzymkowym w średniowieczu. Wysokie prezbiterium jest ideowym nawiązaniem do średniowiecznych relikwiarzy. W całych dziejach katedra odgrywała istotną rolę w życiu religijnym. W 2005 roku katedra była jednym z głównych punktów programu Światowych Dni Młodzieży pod przewodnictwem papieża Benedykta XVI, który był gościem kolońskiej katedry.
Pod względem architektonicznym stanowi cenny przykład recepcji francuskiego gotyku katedralnego oraz rozpowszechnionej na terenie krajów Rzeszy metody wielokrotnego stosowania elementów wertykalnych wewnątrz i na elewacjach zewnętrznych. W XIX wieku była jednym z najważniejszych źródeł inspiracji dla architektury neogotyckiej, nie tylko jako miejsce percepcji średniowiecznej sztuki budowlanej, lecz także stanowiła punkt wyjścia dla idei umocnienia katolicyzmu w Niemczech, głoszonych m.in. przez Augusta Reicherspergera. Wystrój wnętrza tworzy cenny zbiór sztuki średniowiecznej, nowożytnej i nowoczesnej. Spośród nich wyróżniają się dominujący nad gotyckim ołtarzem głównym z II poł. XIII w. relikwiarz Trzech Króli, przedromański krucyfiks Gerona, gotyckie ołtarze Świętej Klary z XIV w. oraz Ołtarz Patronów Miasta- dzieło Stefana Lochnera, gotyckie rzeźby Apostołów oraz Madonny Mediolańskiej, stalle, liczne witraże z XIII-XX w.
W lipcu 2006r. katedra została usunięta z Listy obiektów UNESCO zagrożonych! –
Dzieje
Dawne widoki katedry
Katedra w 1531, wg drzeworytu Antona von Worms
Widok Kolonii i katedry wg Hansa Memlinga
Widok katedry w 1788
Kościół św. Marcina i katedra (po prawej) w 1856 r.
Widok katedry z 1875 r.
Widok katedry w 1925 r.
Katedra w 1945. Na pierwszym planie zniszczony Most Hohenzollernów.
Katedra dziś.
Dawna katedra karolińska
W czasach rzymskich, w pobliżu miejsca gdzie usytuowana jest obecna świątynia znajdowała się północna strona murów dawnego miasta-obozu założonego przez Agrypinę. Miejsce to od tamtych czasów miało charakter sakralny, znajdowała się tu świątynia wzniesiona przez Merkuriusza Augusta. W IV wieku kiedy to do Kolonii dotarło chrześcijaństwo dawną, pogańską świątynię zastąpiono świątynią wzniesioną przez arcybiskupa Maternusa. W dobie Cesarstwa Karolińskiego w latach 818-870 powstała dwuchórowa bazylika z transeptem; chór zachodni dedykowano Świętemu Piotrowi, zaś wschodni Najświętszej Marii Panny – takie wezwanie kolońskiej świątyni dotrwało do dziś. Za czasów pontyfikatu arcybiskupa Bruno poszerzono korpus nawowy o południową i północną nawę, odtąd świątynia była pięcionawowa. Ponadto, na wschód od katedry wzniesiono kościół NMP pełniący funkcję kolegiaty, zwanym St. Maria ad Gradus, który był wielokrotnie przebudowany zwłaszcza w okresie gotyckim, istniał on do XIX w. Dawna katedra kolońska uległa pożarowi dnia 30 kwietnia 1248 roku.
Budowa gotyckiego prezbiterium
W 1164 arcybiskup miasta Rainald z Dassel przywiózł z Mediolanu do Kolonii relikwie Trzech Króli podarowane kościołowi przez Fryderyka Barbarossę. Budowę odpowiedniego relikwiarza zlecono jednemu z najwybitniejszych złotników owych czasów, Mikołajowi z Verdun. Prace złotnicze rozpoczęły się w 1181 a zostały ukończone przez rzemieślników kolońskich prawie czterdzieści lat później. Relikwiarz złożono w starej katedrze, która wkrótce okazała się zbyt mała, by sprostać ogromnej masie pielgrzymów. Nota bene Kolonia wówczas urosła do największego po Ziemi Świętej, Rzymie i Santiago de Compostela ośrodka pielgrzymkowego. W 1225 zapadła decyzja o budowie nowej katedry. Podczas gdy większość budowli sakralnych w Nadrenii powstawała w stylu romańskim ówczesna katedra kolońska mogła budzić uznanie w samej Kolonii i w okolicach, jednakże w stosunku do głównych świątyń dwóch potężnych arcybiskupstw nadreńskich – katedr w Moguncji i Trewirze była niewielką świątynią, nie mówiąc już o zachodniej Europie. Inicjatorami wzniesienia nowej większej katedry byli arcybiskupi Engelbert (lata urzędu 1216-25) i przede wszystkim Konrad von Hochstaden, pierwszy reprezentant elektoratu kolońskiego, który sprawował rządy w latach 1238-1261, którzy obrali jako wzorzec katedry francuskie wzniesione w nowym strzelistym stylu gotyckim. Zastosowanie w budowie form francuskiego gotyku katedralnego było rezultatem orientacji politycznej arcybiskupa von Hochstaden, de facto w celu podkreślenia prestiżu arcybiskupstwa kolońskiego, katedralnej kapituły i katedry jako ośrodka kultu religijnego trzeba było wybrać jak najbardziej wyszukany wzór, stąd wykorzystanie nowych doświadczeń budowlanych i artystycznych zachodniego sąsiada z teologicznego i ideowego punktu widzenia było najlepszym wyborem. Ambicje arcybiskupstwa kolońskiego wzrosły po wykonaniu relikwiarza Trzech Króli, który był summa wszystkich relikwiarzy, dlatego też nowa katedra miała być summa wszystkich katedr.
Kamień węgielny położył w 1248 arcybiskup Konrad von Hochstaden. Pierwszym budowniczym katedry był Gerhard von Rile. Kolejni budowniczowie znani są także z imion, byli to m.in. Arnold i Johannes. Głównym materiałem do budowy katedry był trachyt sprowadzany z Siedmiogórza na wschodnim brzegu Renu. Rezultatem trwających ponad 70 lat prac jest obecne czteroprzęsłowe, poligonalne zamknięte prezbiterium z ambitem i wieńcem wielobocznych kaplic wschodnich (tzw. chevet), w pełni zastosowano formy klasycznego gotyku katedralnego, zarówno jak w układzie przestrzennym i formie architektonicznej ściśle podporządkowanej nowym myślom teologicznym. Uroczystego poświęcenia prezbiterium dokonano w 1322.
Okres kryzysu
W 1410 wieżę południową podciągnięto do drugiego piętra i wkrótce zawieszono dzwony: dzwon Trzech Króli (w 1418), Pretiosa (w 1448) oraz Speciosa (w 1449). Tempo prac budowlanych zaczęło słabnąć pod koniec XV wieku. Około 1510 wstrzymano budowę z powodu problemów finansowych i braku zainteresowania. Prace zarzucono ostatecznie w 1560, pozostawiając ukończoną wieżę południową wraz z niższymi partiami nawy i fasady. Na ponad trzysta lat sylwetkę miasta zdominowała niedokończona budowla z ogromnym żurawiem pochylonym nad wieżą południową. Z tego okresu pochodzi powiedzenie, że wcześniej przyjdzie koniec świata niż katedra będzie gotowa.
Ukończenie budowy
Rzut przyziemia katedryWraz z narodzinami romantyzmu i związanym z nim kultem gotyku wznowiono prace nad ukończeniem katedry. Szczęśliwym trafem odnaleziono również oryginalne plany fasady katedry. W 1814. w Darmstadt Georg Moller znalazł część planów sporządzonych przez drugiego budowniczego katedry Arnolda. Na drugą ich część natrafił w 1816 w Paryżu Sulpiz Boisserée, który obok Josepha Görresa stał się głównym propagatorem idei ukończenia budowy katedry. Ponadto, patronat nad pracami objął August Reichensperger, polityk tworzącej się wówczas partii Centrum, propagator odnowienia katolicyzmu w Niemczech i sztuki gotyckiej, twórca licznych książek o sztuce. Kamień węgielny pod dalszą budowę położył w 1842. król pruski Fryderyk Wilhelm IV oraz ówczesny koadiutor, a późniejszy arcybiskup Johannes von Geissel. Położenie kamienia węgielnego poprzedziło powstanie kolońskiego towarzystwa budowy katedry, które zajęło się zbiórka pieniędzy. Prace nad katedrą wspomagało finansowo państwo pruskie. Dziełem tym kierowali znani architekci doby neogotyku, Ernst Friedrich Zwirner, Karl Eduard Richard Voigtel, Vincenz Statz i inni. Natomiast prace nad dekoracją rzeźbiarską powierzono licznemu warsztatowi, który reprezentował m.in. Peter Fuchs i wspomniany Ernst Zwirner. Po śmierci Zwirnera budowę kontynuował Karl Eduard Richard Voigtel. Katedrę ukończono po ponad 600 latach w roku 1880.
Czasy najnowsze
Podczas gdy większość starego miasta Kolonii została niemalże zrównana z ziemią wskutek bombardowań lotnictwa alianckiego, katedra pomimo kilku trafień bomb ocalała od poważniejszych zniszczeń. W kilku miejscach zniszczony został dach i fragmenty sklepień, ponadto zanotowano na elewacjach liczne uszkodzenia wskutek odprysków po eksplozjach pocisków. W ostatnich dekadach katedra ucierpiała najbardziej wskutek zanieczyszczenia powietrza. Kwaśne deszcze przeżerały kamień a spaliny zafarbowały go na ciemno szaro. Prace restauratorskie trwają nieprzerwanie, by na bieżąco wymieniać uszkodzone fragmenty elewacji. Dnia 15 listopada 1980 podczas swojej pielgrzymki do RFN papież, Jan Paweł II odwiedził katedrę w której odprawił uroczystą mszę św. Na wspomnienie jego wizyty Elmar Hillebrand wykonał w 1985 pamiątkową płytę wmurowaną w jeden z północnych filarów nawy głównej. W sierpniu 2005 katedra była jednym z głównych punktów obchodów Światowych Dni Młodzieży, którym przewodniczył Benedykt XVI.
Ikonografia
Katedra w Kolonii stała się treścią licznych dzieł malarstwa i grafiki. Spośród najbardziej znanych przykładów, serię przedstawień otwierają zachowane do dziś plany niektórych części świątyni z tzw. planem F na czele – ponad czterometrowym rysunkiem, projektem fasady zachodniej wykonanym na pergaminie uwzględniający najdrobniejsze detale architektoniczne. Pozostałe rysunki ilustrują fragmenty elewacji bocznych i rzuty. Charakterystyczny widok katedry od strony Renu z ukończonym prezbiterium i budowaną wieżą południową znany jest przede wszystkim z serii malowideł zdobiących Relikwiarz Św. Urszuli wykonanych przez Hansa Memlinga. W podobnym stanie budowy katedra prezentuje się w sławnym drzeworycie ukazującym panoramę Kolonii wykonanym w 1531 przez malarza i grafika Antona Woensama.
Architektura
Architektura katedry
Wnętrze katedry w 1900…
… i dziś
Fragment nawy głównej
Wnętrze wieży południowej.
Widok katedry w nocy
Gotycki portal św. Piotra – fragment fasady zachodniej
Widok na przypory prezbiterium. Widoczne pinakle.
Jedna z ozdobnych wimperg z ślepym maswerkiem i maską.
Architektura wzniesionej w całości z kamienia katedry jest jednym z największych osiągnięć budownictwa gotyckiego i jest dobrym świadectwem nie tylko znajomości, lecz także indywidualnej redakcji form klasycznego gotyku katedralnego, który narodził się we Francji. Układ przestrzenny prezbiterium wraz z ambitem i wieńcem kaplic, proporcje oraz diafaniczność (przezroczystość konstrukcji) zostały tu konsekwentnie zastosowane, przez co wschodnia część katedry jest osiągnięciem myśli teologiczno-artystycznej znanej od czasów rządów opata Sugera który patronował rozbudowie opackiego kościoła Saint-Denis koło Paryża. Formy architektoniczne katedry kolońskiej nawiązują do głównych osiągnięć XII i XIII-wiecznego gotyku francuskiego m.in. Sainte-Chapelle i katedry w Amiens. Co więcej budowniczym udało się w katedrze kolońskiej podsumować osiągnięcia architektury na terenie monarchii Kapetyngów. Od strony ideowej, według francuskich wzorców prezbiterium ma przypominać swoim bogactwem i wielością motywów architektonicznych dzieła złotnicze. Mieszczące się w starszym późnoromańskim relikwiarzu szczątki Trzech Króli umieszczono w sui generis wielkim architektonicznym relikwiarzu. Dwuwieżowa fasada znana z XIV-wiecznych rysunków odbiega od klasycznych form ku rozwiązaniom indywidualnym, powszechnym na terenie Rzeszy.
Układ przestrzenny [edytuj]
Katedra w Kolonii w obecnym kształcie ma plan krzyża łacińskiego. Jest orientowaną pięcionawową bazyliką, z trójnawowym transeptem i prezbiterium z ambitem i wieńcem kaplic. Od zachodu dwie wieże na planie kwadratu. Układ świątyni, gdzie obejście ma kontynuację w bocznych nawach transeptu a następnie w korpusie nawowym nawiązuje do układu przestrzennego średniowiecznego kościoła pielgrzymkowego. Wszakże relikwie Trzech Króli miały być planowo usytuowane na skrzyżowaniu naw, po wzniesieniu prezbiterium usytuowano je we kaplicy Trzech Króli – usytuowanej w „kluczu” kościoła, na wschodzie, wprost za ołtarzem głównym. W skrajnych, zachodnich kaplicach bocznych ambitu znalazły się dwa inne ważne dzieła o charakterze kultowym – krucyfiks Gerona (po stronie północnej) oraz Madonna Mediolańska (po stronie południowej). W rezultacie wszystkie te ułożone hieratycznie dzieła tworzą trójkąt skierowany na wschód, stąd ambit z wieńcem kaplic był ostatnim odcinkiem pielgrzymkowego szlaku, którego punkt kulminacyjny został usytuowany ściśle we wschodniej części. Prezbiterium, które od reszty świątyni odgradzała przegroda chórowa było zastrzeżone dla duchowieństwa.
Plan katedry charakteryzuje się klarownością i niemal w pełni uporządkowanymi proporcjami. Zestawione ze sobą poszczególne przęsła tworzą harmonię opartą na kwadratach wielkości przęsła które tworzy skrzyżowanie naw. Czytelna jest tu także ideowa hiererchia, to na skrzyżowaniu naw miał być planowo usytuowany relikwiarz Trzech Króli. Każdemu kwadratowi wielkości powyższego przęsła odpowiadają po dwa prostokątne przęsła w nawie głównej środkowej części transeptu i prezbiterium oraz po cztery w pozostałych nawach. W konsekwencji szerokość par naw bocznych oraz nawy głównej jest taka sama. W przypadku nawy poprzecznej dokonano redukcji o jedną z naw z każdej strony, przy czym nie naruszyło to proporcji całej świątyni. Część wschodnia – zamknięcie prezbiterium z ambitem i wieńcem kaplic tworzy z resztą katedry jednolitą całość. Cześć zachodnia, z wieżami choć ma podobne proporcje do reszty jest wyraźnie wydzielona.
Prezbiterium
Najstarszą częścią katedry jest część wschodnia którą tworzą czteroprzęsłowe prezbiterium które zamknięte jest poligonalnie (7/12 boków) z obejściem i wieńcem kaplic, z których siedem wschodnich mają wieloboczny, centralizujący plan, pozostałe mają plan prostokątny, przy czym skrajne kaplice ambitu – Św. Krzyża i NMP są większe od pozostałych. Transept liczy dziewięć przęseł z kwadratowym skrzyżowaniem naw pośrodku, zaś korpus nawowy ma sześć przęseł, przy czym nawa główna wraz z chórem muzycznym liczy osiem przęseł. Dwóm zachodnim przęsłom nawy głównej odpowiadają po cztery przęsła znajdujące się w przyziemiu wież.
Wnętrze katedry jest w całości nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na bogato profilowanych służkach przylegających do murów lateralnych. W przypadku arkad międzynawowych w dolnych partiach służki przylegają do filarów wiązkowych. Służki u nasady sklepień są ozdobione kapitelami o różnorodnych formach dekoracji. Konsekwentnie powtórzono dwie wysokości wnętrza – jednolita wysokość ma nawa główna, prezbiterium i najwyższa nawa transeptu oraz pary naw bocznych korpusu nawowego, obejście z kaplicami i nawy boczne transeptu. Ściany prezbiterium i nawy głównej zostały podzielone na trzy strefy, najniższą, którą tworzą arkady międzynawowe, środkową z ciągiem ażurowych czterodzielnych triforiów oraz wyższą z wielkimi czterodzielnymi oknami o bogatej dekoracji maswerkowej. Wysokość najniższej i najwyższej strefy jest taka sama, co jest zgodne z proporcjami najważniejszych katedr francuskich (katedry w Chartres, Reims, Beauvais). Ostatni z tych przykładów ma charakterystyczną formę triforiów, do których podobne są triforia kolońskiej katedry. Układ służek i kapiteli które zdobią nasadę kapiteli cechuje lekkość, co jest przykładem indywidualnej redakcji form przejętych z Ile-de-France.
Elewacje zewnętrzne
Formy francuskiego gotyku klasycznego zastosowano na zewnątrz katedry, przede wszystkim w konstrukcji. Ściany nawy głównej, środkowej nawy transeptu oraz prezbiterium niemal w całości są przeprute oknami. Każde przęsło oddzielone jest skomplikowanym lecz uporządkowanym systemem łuków oporowych o wysublimowanej artykulacji i licznych elementów wertykalizujących świątynię, głównie fiale o wyszukanej formie. Okna obramione są wimpergami ze ślepymi maswerkami z motywami liściastych masek. Koronę murów wieńczą maswerkowe balustrady z fialami.
Fasada zachodnia
Fasada zachodnia jest w większości efektem XIX-wiecznych prac budowlanych, przy czym jej forma jest całkowicie podporządkowana XIV-wiecznym projektom, przede wszystkim planowi F. Wysokie, 157-metrowe wieże są symbolem i dumą katedry i miasta, od 1880 do 1981 (wzniesienie wieży telewizyjnej zw. Coloniusem) były najwyższymi w mieście, obecnie są trzecimi (po wieży katedry w Ulm i kopule kościoła w bazyliki Matki Bożej Królowej Pokoju w Jamusukro, Wybrzeże Kości Słoniowej).
Najstarszą częścią fasady jest dolna partia wieży południowej (dwie kondygnacje) wraz z portalem zwanym Bramą Św. Piotra prowadzącym pośrednio do nawy południowej. Dwie dolne kondygnacje są podzielone na pięć osi, po dwie w wieżach oraz osi środkowej mieszczącej na dole główne wejście z XIX-wiecznym portalem i wielkim oknem z bogatą dekoracją maswerkową. Oś środkową fasady wieńczy trójkątny szczyt z laskowaniami.
Wieże
Wieże mają w przyziemiu plan kwadratowy ich długość i szerokość w przybliżeniu odpowiadają dwóm przęsłom naw bocznych. Dwie górne kondygnacje przechodzą w plan ośmioboku. W narożach, ponad druga kondygnacją wznoszą się strzeliste wieżyczki sięgające koronę murów czwartej kondygnacji wież. Obie wieże wieńczą ażurowe, strzeliste, ostrosłupowe hełmy z bogatą dekoracją maswerkową podzieloną na dziewięć stref. Hełmy wieńczą krzyże o podwójnych ramionach – symbole godności arcybiskupiej.
Dzwony
W trzeciej kondygnacji wieży południowej oraz w wieżyczce na sygnaturkę wisi zespół jedenastu dzwonów, który w opinii kampanologii należy do największego w Niemczech. Pięć z nich pochodzi z czasów budowy gotyckiej katedry, przede wszystkim Dzwon Trzech Króli (przelany w 1880 r.), Pretiosa i Speciosa. Najstarsze dzwony to niewielkie dzwony wtórnie zawieszone na sygnatyrce – Angelus i Wandlungsglocke które datowane są na początek XIV wieku. Dzwon Angelusglocke wybijał na Anioł Pański natomiast Wandlungsglocke bił podczas eucharystycznego aktu przeistoczenia Chleba i Wina. Największy dzwonem jest Dzwon Świętego Piotra, potocznie nazywany Grubym Piotrkiem (Dicke Pitter) , który de facto jest obecnie największym bijącym dzwonem na świecie. Dzwoni w święto Trzech Króli, Święto Apostołów Piotra i Pawła, święta maryjne i w najważniejsze uroczystości kościelne. Do 1918 istniał tzw. Dzwon Cesarski (Kaiserglocke) odlany przez ludwisarza Andreasa Hamma na pamiątkę zwycięskiej wojny francusko-pruskiej w 1871. Miał dźwięk cis0, ważył 27000 kg, w tym serce ok. 1000 kg. Pod koniec I wojny światowej dzwon został zarekwirowany przez wojsko i przetopiony na artylerię. Do dziś zachowało się jego serce które usytuowano na zewnątrz katedry przy narożu nawy południowej i zachodniej nawy transeptu.
Lp. Nazwa Data odlania Ludwisarz, miejsce odlewu Wysokość
(m) Średnica
(mm) Ciężar
(kg) Dźwięk
(16tel) Fotografia
1 St. Petersglocke
(Dicke Pitter, Gruby Piotrek) 1923 K. Richard Heinrich Ulrich,
Apolda 4,5 3220 24000 c0 –5
2 Pretiosa 1448 Heinrich Brodermann &
Christian Cloit, Kolonia 2,45 2400 10500 g0 +1
3 Speciosa
(Marienglocke) 1449 Johannes (Hoer[n]ken) de Vechel,
Kolonia 2,03 2030 5600 a0 –2
4 Dreikönigenglocke 1880 Carl Louis Hermann Große,
Drezno 1,42 1740 3800 h0 +5
5 Ursulaglocke 1862 Joseph Beduwe,
Akwizgran 1,41 1600 3680 c¹ +5
6 Josephsglocke 1998 Hans A. Mark & Cornelia Mark-Maas ? 1468 2200 d¹ +2
7 Kapitelsglocke
(Karlsglocke) 1911 Karl (I) Otto,
Brema 1,07 1287 1400 e¹ ±0
8 Aveglocke 1911 Karl (I) Otto,
Brema 0,90 1080 830 g¹ ±0
9 Angelusglocke (dawn. Aveglocke) Pocz. XIV w. nieznany ? 1047 763 as¹ +2
10 Mettglocke (dawn. Dzwon kapituły) 1719 Antonius Cobelenz, Kolonia 0,63 788 280 h¹ +7
11 Wandlungsglocke (dawn. Dzwon zegarowy) Pocz. XIV w. nieznany 0,65 806 428 e² –2
Wymiary
Katedra Św. Piotra i NMP w Kolonii
Katedra widziana od strony Renu w dzień…
…i w nocy
Widokówka z 1851 r.
Rysunki katedry z leksykonu konserwatorskiego Myersa
Widok na gotyckie prezbiterium
Widok katedry od strony północno-wschodniej
Wnętrze zwieńczenia wieży południowej z dekoracją maswerkową
Gotyckie witraże
Witraż z przedstawieniem Pokłonu Trzech Króli z 1507 r.
Widok z wieży katedralnej na Stare Miasto, po lewej gotycki kościół Franciszkanów (XIII-XIV w.)
Długość zewnętrzna 144.58 m
Szerokość zewnętrzna 86.25 m
Szerokość fasady zachodniej 61.54 m
Długość korpusu nawowego (wewnątrz) 45.19 m
Wysokość nawy głównej (wewnątrz) 43.35 m
Wysokość naw bocznych (wewnątrz) 19.80 m
Wysokość wieży południowej 157.31 m
Wysokość wieży północnej 157.38 m
Wysokość sygnaturki 109.00 m
Szerokość fasad transeptu 69.95 m
Wysokość dachu 61.10 m
Powierzchnia 7,914 m²
Powierzchnia okien 10 000 m²
Powierzchnia dachów 12 000 m²
Kubatura 407 000 m³
Wnętrze i wystrój katedry
Wnętrze katedry kolońskiej zachowało liczne dzieła sztuki, przede wszystkim średniowiecznej. Lwia część dzieł nowożytnych została usunięta w ramach całkowitej regotycyzacji katedry, niektóre m.in. ołtarze Św. Klary i Świętych Patronów Kolonii są dziełami umieszczonymi w katedrze wtórnie, pochodzą głównie z nieistniejących już świątyń w Kolonii. Także XIX-wieczna faza budowlana zostawiła wewnątrz liczne dzieła plastyczne (gł. rzeźby i witraże) których charakter i forma są w większości ściśle związane z gotycką architekturą i plastyką.
Prezbiterium
Prezbiterium wraz z ambitem i wieńcem stanowi rdzeń katedry, od strony architektonicznej, ideowej a także pod kątem wystroju wnętrza. W części chórowej zachowało się niemalże kompletne wyposażenie, przy czym główne dzieło – relikwiarz Trzech Króli został wtórnie umieszczony za mensą ołtarza głównego.
Ołtarz główny
We wschodniej części prezbiterium znajduje się ołtarz główny, który w obecnej formie tworzy datowana na rok 1322 rokiem kamienna mensa ozdobiona wykonaną z marmurów bogatą dekoracją figuralną. Za nią na wysokim postumencie, w nowoczesnej, specjalnie wykonanej z szyb pancernych gablocie mieści się najważniejsze i najbardziej znaczące dzieło sztuki, ideowa podstawa całej katedry, arcybiskupstwa kolońskiego a także całej dawnej Rzeszy – Relikwiarz Trzech Króli.
Gotycki stół ołtarzowy
Osobny artykuł: Ołtarz główny katedry w Kolonii.
Poświęcony dnia 27 września 1322 i dedykowany świętemu Piotrowi ołtarz główny zachował gotycką mensę – stół ołtarzowy, którego płyta wierzchnia wykonana jest z czarnego marmuru. Podstawę jej tworzą cztery ściany pokryte rzeźbioną z białego marmuru dekoracją figuralno-architektoniczną. Tworzą ją ostrołukowe arkady zwieńczone stylizowanymi wimpergami, umieszczonych w ażurowym, maswerkowym tle. Część oryginalnych rzeźb nie zachowała się do dziś, kilka z nich znajduje się w kolońskim Muzeum A. Schnütgena. Na osi środkowej wyeksponowano reliefowe przedstawienie Koronacji Marii przez Zbawiciela. Po bokach znajdują się pełnoplastyczne figurki Dwunastu Apostołów. Najbliżej głównej sceny znajdują się przedstawienia świętych Piotra i Pawła. W podobny sposób zakomponowano pozostałe boki mensy. Na osiach krótszych boków zostały przedstawione sceny Ofiarowania Chrystusa w świątyni i Zwiastowanie NMP zaś od strony wschodniej scena Pokłonu Trzech Króli.
Relikwiarz Trzech Króli
Relikwiarz Trzech Króli
Relikwiarz Trzech Króli – strona przednia.
Prezentacja relikwii Trzech Króli wg XIV-wiecznego rysunku.
Wizerunek proroka Nahuma autora Księgi Nahuma
Osobny artykuł: Relikwiarz Trzech Króli.
Najcenniejszym obiektem katedry jest znajdujący się w ołtarzu głównym relikwiarz Trzech Króli – dzieło średniowiecznej sztuki złotniczej w Europie. Wykonany został w latach 1181 a ok. 1230. Relikwiarz jest w typie domkowym, składa się z trzech sarkofagów które tworzą sui generis trójnawową bazylikę: dwa sarkofagi stojące obok siebie tworzą podstawę dla trzeciego sarkofagu. Wykonany jest z drewna, całkowicie pokrytego złotą i srebrną okładziną i wyszukanymi dekoracjami z metali szlachetnych oraz ponad tysiąca kamieni szlachetnych, gemm i kamei. Na ścianach relikwiarza przedstawiono biblijną historię świata oraz postaci proroków i apostołów. Autorem tego dzieła jest Mikołaj z Verdun i jego warsztat.
Stalle
Po obu stronach, wzdłuż prezbiterium znajdują się po trzy ciągi, dwurzędowych, gotyckich stalli liczących razem 104 siedziska, cenne dzieło wczesnogotyckiej snycerki. Według badań dendrochronologicznych obejmujących podstawy stalli czas powstania tego monumentalnego dzieła datuje się na lata pomiędzy 1308 a 1311 rokiem. Funkcja tego dzieła nie ograniczała do użytku przez reprezentantów kolońskiego duchowieństwa i kapituły katedralnej. Dwa wydzielone siedziska były zastrzeżone dla papieża i cesarza. Wykonane in situ dzieło poświadcza znajomość lotaryńskiej i paryskiej plastyki doby gotyku. Bogata pełnoplastyczna dekoracja ornamentalna i figuralna obejmuje przede wszystkim przegrody pomiędzy siedziskami i poszczególnymi ciągami stalli. Ponadto na ściankach znajdują się liczne konsole i płaskorzeźby tworzące sceny ze Starego Testamentu (m.in. Daniel w lwiej jamie, Samson zwyciężający lwa) ponadto wątki moralizujące (cnoty i przywary) ukryte w przedstawieniach zoomorficznych i rodzajowych. Wątki muzyczne ilustrują liczne muzykujące anioły, natomiast figurki tancerek w średniowieczu interpretowano jako źródło niebezpieczeństw grożących ludzkiej duszy. Na siedzisku cesarskim wyobrażenie Konstantyna Wielkiego, na papieskim Sylwestra I.
Malowidła przegrody chórowej
Stalle przylegają do przegrody chórowej która od strony prezbiterium ozdobiona jest wielkim cyklem malowideł zawierające wielki cykl poświęcony Marii, patronom Kolonii, oraz wątków papieskich i cesarskich, dwóch największych potęg chrześcijańskiej Europy. Poszczególne sceny są wpisane w malowaną dekorację architektoniczną, dzielącą całość na trzy strefy. W dolnej strefie w arkadowych obramieniach znajdują się całopostaciowe przedstawienia tworzące poczet cesarzy rzymskich (po stronie północnej) oraz poczet biskupów i arcybiskupów Kolonii, który kończy przedstawienie Walrama von Jülich (1332–1349). W środkowej strefie znajduje się główne cykle, po północnej stronie Życie Świętego Piotra, Legenda świętego Sylwestra, od strony południowej wątki z życia Marii i Trzech Króli oraz świętych Feliksa i Nabora oraz Gregor ze Spoleto. Najwyższa strefę tworzą raportowo zakomponowane motywy architektoniczne – ostrołukowej arkady, wimpergi, fiale i wieżyczki. Gama kolorystyczna malowideł oscyluje wokół brązów, błękitów, złocieni i czerwieni. Od strony stylistycznej i warsztatowej, malowidła mają charakter heterogeniczny, oprócz wpływów miejscowej sztuki, gdzie rozwinęła się tzw. szkoła kolońska, poświadczają znajomość malarstwa książkowego Francji i Anglii, ponadto dostrzegalne są wpływy malarstwa włoskiego i zwiastunów czeskiej sztuki dworskiej doby Luksemburgów.
Zespół gotyckich figur
Od strony prezbiterium do filarów międzynawowych przylegają ponad naturalnej wielkości, kamienne figury Dwunastu Apostołów. Umiejscowienie apostołów przy filarach determinuje filary jako symbol podstawy Kościoła katolickiego i posługi apostolskiej chrześcijańskiego duchowieństwa. W dobie gotyku, ten cykl został po raz pierwszy zastosowany w 1248 w paryskiej Sainte-Chapelle, kolońska realizacja datowana jest na wczesne lata drugiej połowy XIII stulecia. Figury te charakteryzuje kontrast pomiędzy naturalizmem a gotycka stylizacją. O ile twarze, proporcje i kontrapostowe upozowanie mieszczą się w kategoriach realizmu, tak fryzury i dekoracja bogatych kostiumów są stylizowane. Każdy z apostołów odziany jest w pełne splendoru reprezentacyjne stroje, mocno sfałdowane szaty. W rękach trzyma księgę i charakterystyczny dla każdego z nich atrybut. Podstawę figur stanowią konsole o bogatej dekoracji roślinnej, zaś zwieńczenie baldachimy w formie wielobocznych wieżyczek na których został przedstawiony koncert anielski. Wyrzeźbione instrumentarium tworzą m.in. dzwonki, skrzypce, dudy, lutnia, trąby, tamburyn, ponadto jeden anioł śpiewa. Przy dwóch wschodnich filarach znajdują się tworzące wspólną całość cyklu figury Jezusa i Marii.
Wystrój kaplic
Krucyfiks Gerona
Krucyfiks Gerona – widok ogólny.
Górna część krucyfiksu
Detal krucyfiksu.
Do obejścia katedry przylegają czworoboczne oraz wieloboczne kaplice, pełniące rolę kultową, ponadto są to miejsca spoczynku arcybiskupów kolońskich. Podobnie jak prezbiterium zachowały bogaty wystrój wnętrz w tym liczne dzieła sztuki średniowiecznej.
Malowidła ścienne
Ściany kaplic niegdyś w całości były polichromowane, wraz z witrażami tworzyły integralną całość. Do dziś się zachowały datowane na XIV i XV wiek fragmenty, w tym największy zespół malowideł w kaplicy Św. Agnieszki przedstawiający wątki z Legendy Krzyża Świętego oraz życia świętej Irmgardy z Zutphen, księżniczki Geldern, fundatorki licznych szpitali i domów dla ubogich. W kaplicy Św. Jana zachowała się Grupa Ukrzyżowania ze świętymi Janem Chrzcicielem i Wawrzyńcem. W kaplicy Św. Szczepana malowidła ze scenami z życia świętego Gerona oraz Ukamieniowanie św. Szczepana.
Krucyfiks Gerona
Osobny artykuł: Krucyfiks Gerona.
Po stronie północnej katedry, przy wejściu do ambitu obiegającego apsydę, w kaplicy Św. Krzyża, obok wejścia do zakrystii, znajduje się pochodzący z X wieku krucyfiks Gerona, jedno z kluczowych dzieł rzeźby wczesnoromańskiej zaliczany jest w poczet sztuki ottońskiej. Ten monumentalny krucyfiks ma wysokość 2,88 m (naturalnej wielkości figura Chrystusa 1,76 m.), wykonany jest z drzewna orzechowego. Swoją nazwę zawdzięcza fundatorowi arcybiskupowi Gerowi (lata pontyfikatu 969-976).
Ołtarz Trzech Króli
Ołtarz Trzech Króli
Ołtarz Trzech Króli – widok otwartego tryptyku
Pokłon Trzech Króli – główna część ołtarza.
Widok zamkniętego tryptyku ze sceną Zwiastowania
Osobny artykuł: Ołtarz Trzech Króli.
Po stronie południowej, w kaplicy Maryjnej (niem. Marienkapelle) znajduje się dzieło XV-wiecznej sztuki kolońskiej – Ołtarz Trzech Króli, (znany także jako Ołtarz Świętych Patronów Kolonii Altar der Kölner Stadtpatrone lub Kölner Dombild). Zgodnie z nazwą ołtarz ten dedykowany jest głównym patronom miasta, które w czasie powstania dzieła było Wolnym Miastem Rzeszy i głównym ośrodkiem Hanzy. Zleceniodawcą dzieła była kolońska Rada Miejska. Do XIX wieku ołtarz mieścił się w kaplicy ratusza kolońskiego. Jest to tryptyk który jest chef d’oeuvre malarza późnego gotyku, Stephana Lochnera, jednego z głównych przedstawicieli tzw. szkoły kolońskiej. Główną część ołtarza przedstawia scenę Pokłonu Trzech Króli z usytuowaną centralnie Madonną z Dzieciątkiem, skrzydła boczne tryptyku przedstawiają m.in. św. Urszulę w otoczeniu dziewic oraz św. Gereona. Na rewersach Zwiastowanie Pannie Maryi.
Madonna Mediolańska
Osobny artykuł: Madonna Mediolańska.
Obok ołtarza Trzech Króli stoi Madonna Mediolańska, wczesnogotycka, monumentalna rzeźba z przełomu XIII i XIV w. wykonana na miejscu dawnej figury którą z Mediolanu, wraz z relikwiami Trzech Króli sprowadził do katedry Fryderyk Barbarossa. W 1248 r. uległa zniszczeniu podczas pożaru. Rzeźba ta miała charakter kultowy, mieściła się w pod gotyckim baldachimem wspartym na czterech kolumnach (do dziś zachował się fragment zwieńczenia jednej z czterech arkad). Należy do jednych z pierwszych gotyckich przedstawień Madonny z Dzieciątkiem.
Wystrój transeptu i korpusu nawowego
Inne dzieła sztuki w katedrze
Gotycki ołtarz Klarysek
Madonna Mediolańska
Gotycka figura św. Krzysztofa z XVI w
XIV-wieczny obraz z przedstawieniem Rychezy
Późnogotycki Grób Pański
Jeden z gotyckich witraży.◀(7/7)
XIX-wieczny witraż ufundowany przez księcia Bawarii, Ludwika I
Ołtarz Klarysek [edytuj]
Osobny artykuł: Ołtarz Klarysek.
Przy narożniku północnej nawy i ramienia transeptu usytuowane jest gotyckie retabulum ołtarza formie poliptyku, wykonane w dwóch etapach, w 1350/60, a następnie ok. 1400 dla kolońskiego kościoła Klarysek, który wraz z klasztorem został zburzony w XIX wieku. Najcenniejsze elementy wystroju usytuowano wtórnie w różnych kościołach miasta, natomiast poliptyk przeniesiono do katedry, który usytuowano za stołem ołtarza głównego. Konserwacja dzieła w 1907-1919 r. podczas której został domalowany wielki obraz na odwrociu szafy retabulum, odsłoniła co prawda część malowideł z XIV wieku, jednak kosztem malowideł z XV stulecia, przede wszystkim na zewnętrznych skrzydłach. Po ostatniej wojnie retabulum umieszczono w pobliżu północnego ramienia transeptu katedry. Retabulum Ołtarza Klarysek składa się z środkowego korpusu mieszczącego pośrodku tabernakulum oraz dwóch par skrzydeł ruchomych z podzielonymi na dwie strefy ostrołukowymi arkadami mieszczącymi malowane kwatery i rzeźby. Zamknięty ołtarz przedstawia w podzielonych na dwie strefy malowanych arkadach postaci świętych reprezentujących męczenników, dziewice oraz zakonników i zakonnice (m.in. święci Franciszek Ludwik, Antoni i Klara). Pierwsze otwarcie zawiera namalowany ok. 1400 cykl malowanych scen z życia Chrystusa i Marii, natomiast drugie zawiera w arkadowych niszach w górnej strefie pełnoplastyczne figury Dwunastu Apostołów w dolnej popiersia relikwiarzowe. Tabernakulum zdobią drzwi z przedstawieniem Świętego Marcina w rzadkim typie ikonograficznym ukazującego świętego w pełni splendoru stroju biskupiego dokonujący akt przeistoczenia. Powyżej w arkadowej aediculi figura Madonny z Dzieciątkiem.
Przy filarze południowo wschodniego naroża skrzyżowania naw drewniana renesansowa ambona, najstarsze zachowane dzieło tego typu w Kolonii. Charakteryzuje się architektoniczną formą przypominającą nakryty baldachimem balkon o powściągliwej dekoracji. Wyróżniają się płaskorzeźbione przedstawienia świętych Piotra i Pawła. Obok przy następnym filarze transeptu monumentalna piaskowcowa figura Madonny z Dzieciątkiem, gotycka z ok. 1420 roku. Od strony stylistycznej reprezentuje gotyk międzynarodowy, co poświadcza wysublimowane upozowanie, delikatne gesty Marii i Jezusa, wreszcie płynny układ draperii o miękkim modelunku światłocieniowym.
Witraże
Okna katedry zdobią liczne witraże z XIII – XX w. Najstarszym witrażem (1260) jest umiejscowione w centralnej kaplicy ambitu okno biblijne (niem. Bibelfenster), przedstawiające starotestamentowe proroctwo wydarzeń Ewangelii. Po stronie południowej katedry znajdują się barwne XIX-wieczne okna bawarskie, podarowane przez króla Ludwika I.