Kultury andyjskie – to wspólna nazwa dla dawnych kultur indiańskich, rozwijącących się niegdyś na terenach obejmujących niziny pomiędzy Andami a brzegiem Oceanu Spokojnego.
Należą one do kultur stosunkowo mało znanych i nie do końca opracowana jest ich chronologia. Najstarsze, odnalezione ślady bytności człowieka na tych terenach pochodzą z osiemnastego tysiąclecia p.n.e. Zostały odkryte w jaskini Pikimachay koło Ayacucho (w Peru). Znaleziska pochodzące z tej jaskini przypisano do dwóch faz rozwoju:
- wcześniejszy nazwano okresem Paccaicasa,
- późniejszy (od czternastego tysiąclecia p.n.e. do jedenastego tysiąclecia p.n.e.) okresem Ayacucho.
W jaskini znaleziono przede wszystkim narzędzia wykonane z kamienia i kości, a także najstarsze, odnalezione na tym terenie ziarna kukurydzy (datowane są na V–III tysiąclecie p.n.e.).
Do kultur późniejszych, obejmujących okres od dziesiątego tysiąclecia p.n.e. do czwartego tysiąclecia p.n.e. należą kultury Chuqui, Zona Roja i Chivateros. Znaleziska pochodzące z tych tysiącleci to kościane, drobne narzędzia (skrobaczki, noże, ostrza włóczni) świadczące o tym, że były to czasy zbieractwa i myślistwa.
W górach leżących na terenie Peru i Boliwii odnaleziono także jaskinie z zachowanymi naskalnymi rysunkami. Przypuszczalny ich czas powstania to ósme tysiąclecie p.n.e. Malowidła przedstawiają ludzi polujących na stada gwanako. Wykonane są przy użyciu barwników w kolorze czarnym, czerwonym, białym i żółtym. Przedstawiane postacie mają wysokość do 220 cm.
Chronologia Podział chronologiczny Andów Centralnych:
- epoka preceramiczna~ 2000 BC,
- okres inicjalny 2000 – 1200/1000 BC,
- horyzont wczesny 1200/1000 – 400 BC,
- wczesny okres przejściowy 400 BC – 500 AD,
- horyzont środkowy 500 – 1000 AD,
- późny okres przejściowy 1000 – 1400 AD,
- horyzont późny 1400 – 1532 AD.
Najstarsze ośrodki kulturowe
W Las Haldas (pomiędzy dolinami Casma i Culebras) odkryto trzy place z świątyniami usytuowanymi ich krańcach. Świątynie wzniesiono na platformach lub zboczach wzgórza. Ich konstrukcja składała się z dwóch pionowych bloków wykonanych z kamieni bazaltowych, pomiędzy które ułożono warstwę gliny i kamieni.
W Kotosh została odnaleziono najstarsza budowla na terenach Andów. Nazwana została Świątynią Skrzyżowanych Rąk, od jej wystroju. Wewnątrz pomieszczenia, w niszach, umieszczono wykonane z gliny wyobrażenia skrzyżowanych rąk. Świątynia to czworokątne pomieszczenie wykonane z kamieni zespolonych gliną, postawione na 7,5 m wysokości platformie oblicowanej kamieniami. Przed świątynią znajdował się dziedziniec z paleniskiem.
La Florida to najbogatszy w formie ośrodek ceremonialny tego okresu. Odkryto w nim (w 1960 r.) pozostałości najprawdopodobniej największej piramidy środkowego wybrzeża. Została ona zbudowana z kamieni polnych. W pobliżu niej odnaleziono pozostałości platform i innych budowli.
Najstarsze ślady wytwarzania ceramiki pochodzą z ok. 3300-3100 p.n.e. Odnalezione zostały na terenach północnej Kolumbii oraz południowego Ekwadoru. W Peru odnaleziono ceramikę datowaną na okres 1800-1500 p.n.e. Jest ona związana z powstałymi na tym terenie ośrodkami kulturowymi. Pochodząca z tego okresu ceramika to ciemne misy ozdobione nacięciami, punktowaniem i czerwonymi dekoracjami oraz butle zdobione czarnymi pasami na pomarańczowym tle.
Okres formacy
Kultury tego okresu (od ok. 1200 p.n.e. do 100 r.) to czas rozwoju ceramiki, odkrycia brązu, tkactwa. Ludność zajmuje się przede wszystkim uprawą kukurydzy, manioku, ziemniaków, orzeszków ziemnych, fasoli. Pojawiły się pierwsze ośrodki handlowe. Odnaleziono wiejskie zespoły mieszkalne, nie odnaleziono śladów miast.