Hagia Sofia

Szkicowy przekrój

Według niezbyt pewnych źródeł pierwszy kościół (pod tym samym wezwaniem), w formie bazyliki o drewnianym stropie, został zbudowany już podczas panowania Konstantyna Wielkiego, w 325 roku. Bardziej pewne wydaje się, że uczynił to jednak jego syn, cesarz Konstancjusz, w 360 roku. Kościół wkrótce spłonął w czasie zamieszek w 404 roku. W 415 podczas panowania Teodozjusza II powstała w tym miejscu nowa świątynia, która znów została zniszczona podczas rewolty Nika 15 stycznia 532 roku. W tym samym roku Justynian I Wielki polecił inżynierowi i matematykowi Antemiuszowi z Tralles i architektowi Izydorowi z Miletu rozpocząć odbudowę. Zgodnie z opisem Prokopiusza z Cezarei cesarz brał czynny udział w planowaniu kościoła i rozwiązywaniu detali architektonicznych. Zgodnie z legendą cesarz czerpał inspiracje z rozmów, które prowadził z aniołem, zaś otwierając kościół w 537 miał powiedzieć: „Salomonie! Prześcignąłem Cię!” (Νενίκηκά σε Σολομών! – Nenikeka se Solomon!). Jednakże według Anny Różyckiej-Bryzek słowa te przypisano cesarzowi dopiero w IX wieku.[2]

W 558 roku kopuła kościoła zapadła się podczas trzęsienia ziemi, następnie zaś kościół wielokrotnie płonął, jednak za każdym razem szybko go remontowano. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Hagii Sofii był okres ikonoklazmu, gdy — począwszy od 726 — z polecenia Leona III niszczono wizerunki Jezusa, Maryi i świętych. Okres ten zakończyła na dobre, w 843, cesarzowa Teodora, wdowa po Teofilu będąca wówczas regentką w imieniu syna, Michała III.

Kościół został ograbiony i zbezczeszczony w 1204 przez zachodnie rycerstwo podczas IV krucjaty. Aż do odzyskania Konstantynopola w 1261, za panowania Michała VIII Paleologa, kościół służył katolikom.

katedrze, póki nie oczyści się jej z rzymskiego skażenia, teraz podeszli do ołtarza aby połączyć się z katolickimi braćmi we wspólnej liturgii. Wśród celebrystów znalazł się kardynał Izydor, którego wielu wiernych uważało za zdrajcę i heretyka.(…)”

W 1453 sułtan Mehmed II Zdobywca po opanowaniu miasta miał wydać rozkaz, aby Hagię Sofię natychmiast przekształcono w meczet. Turcy nie zniszczyli wnętrza, lecz wszystkie elementy chrześcijańskie zatynkowali. Architekt Sinan dodał wówczas minarety, mihrab i minbar. Wszystko jednak było odchylone o 10° w kierunku południowym od pożądanej osi wskazującej położenie Mekki.

Z czasem wokół świątyni powstawały kolejne budynki, zmieniając Ayasofię — jak ją wówczas nazwano — w meczet otoczony kompleksem grobowców, bibliotek, fontann i innych obiektów. Po upadku imperium osmańskiego Turcja stała się laicką republiką. W związku z tym Mustafa Kemal Atatürk w 1934 polecił, aby świątynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, została zmieniona w muzeum.

Opis
Kształt kościoła łączy w sobie cechy bazyliki i budowli na planie centralnym o wymiarach 71 m x 77 m. Centralna część nawy środkowej przykrywa olbrzymia kopuła o średnicy podstawy wynoszącej 31,2 m na krótszej osi, zaś 32,8 m na dłuższej. Wysokość od posadzki do najwyższego punktu kopuły to 55,6 m. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych filarach umieszczonych w narożach kwadratu, oraz 107 kolumnach. W wyznaczony przez filary kwadrat zostało wpisane koło — plan podstawy kopuły. Obciążenia przenoszone są przez cztery pendentywy. Jest to rozwiązanie typowe dla architektury bizantyjskiej. Wszystkie wcześniejsze kopuły opierały się całym obwodem na masywnych murach. Wprowadzona innowacja wywołała iluzję zawieszenia kopuły w powietrzu. Od wschodu i zachodu do kopuły przylegają dwie mniejsze półkopuły przykrywające pozostałą powierzchnię nawy głównej. Jednocześnie wspierają one kopułę centralną. Filary wzmacniają dwie pary przypór zbudowane od południa i północy. Od zewnątrz kopuły zasłonięte są bębnami, w których umieszczono szeregi okien oświetlających wnętrze kościoła.

Oś wschód – zachód podkreślają podwójne rzędy kolumn, oddzielające nawy boczne z emporami od nawy głównej (naosu). Pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają także półkoliste eksedry. Nawy przykryto sklepieniami krzyżowymi a kolumny połączono arkadami. Kościół poprzedzają dwa narteksy – wewnętrzny i zewnętrzny otwarty na prostokątne portykowe atrium. Ma ono wymiary (ok 60 x 40 m). W środku atrium znajdowała się niegdyś fontanna, zaś prowadzącymi stąd schodami dochodziło się do licznych wejść w fasadzie kościoła.

Do budowy kościoła użyto wiele drogich materiałów. Posadzki i bazy kolumn wykonano z ciemnoszarego marmuru. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. Od nawy głównej eskedry oddzielone są kolumnami z czerwonego porfiru będące elementami spolium. Kapitele kolumn, nadłucza arkad i gzymsy oplata misterny relief o motywach roślinnych i geometrycznych. Wnętrze kopuły pokrywała złota mozaika a na pendentywach umieszczono wielkie postacie cherubinów. Bogate było także wyposażenie kościoła. Według Anny Rózyckiej – Bryzek, składały się na nie:

(…)Pierwotne wyposażenie apsydy stanowił syntronon, ołtarz z cyborium o dachu piramidalnym, marmurowy templon znacznie wysunięty ku nawie, zdobny srebrnymi blachami na architrawie, zapewne z wyobrażeniem deesis, oraz solea wiodąca do świętych drzwi templonu do usytuowanej pod kopułą ambony, najpewniej eliptycznej z dwoma biegami schodów, również ozdobionymi srebrnymi płytami.(…)”

W dniu 7 maja 558 kopuła zawaliła się podczas trzęsienia ziemi. Budowla została wzniesiona w szybkim tempie i na granicy wytrzymałości materiałów. Możliwe, że pośpiech spowodował zbyt szybkie obciążenie niewyschniętej zaprawy łączącej warstwy cegieł. Kopułę odbudował, jednocześnie ją podwyższając, Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu (prace zakończono w 563 r.). Wewnątrz kopuły umieszczono krzyż, który później zastąpił wizerunek Chrystusa.

Więcej zmian wprowadziły przebudowy dokonane po przekształceniu kościoła w meczet. Dodano wtedy wysokie minarety i liczne mauzolea otaczające budowlę. Usunięto część mozaik i fresków a pozostałe zamalowano. Z okresu osmańskiego pochodzi również osiem drewnianych medalionów zawieszonych u podstawy kolumny. Są to doskonałe przykłady islamskiej kaligrafii. umieszczono na nich osiem imion: Allaha, Mahometa, czterech pierwszych kalifów: Abu Bakra, Umara, Uthmana i Alego oraz dwóch wnuków Mahometa: Hasana i Husajna. W XVI w. przywieziono z Miletu i ustawiono w świątyni dwa olbrzymie marmurowe naczynia, w których prawdopodobnie przechowywano oliwę do lamp.

W 1934, gdy meczet przekształcono w muzeum, rozpoczęto prace związane z odsłonięciem pierwotnego wystroju budynku.
Mozaiki

Pantokrator w wewnętrznym narteksie nad Bramą Cesarską

Większość z istniejących obecnie mozaik powstała po okresie ikonoklazmu. Najpiękniejsze z nich to:

Mozaika w tympanonie bramy cesarskiej
Znajdująca się w wewnętrznym narteksie nad bramą cesarską mozaika, pochodzi z końca IX lub początku X wieku. Przedstawia ona Chrystusa Pantokratora, siedzącego na wysadzanym klejnotami tronie. Prawą ręką udziela On błogosławieństwa natomiast w lewej trzyma otwartą księgę. Widnieje w niej następująca inskrypcja „Pokój z Tobą, Ja jestem światłością świata”, pochodząca z ewangelii świętego Jana. U stóp Chrystusa klęczy cesarz Leon VI Filozof. W medalionach po bokach Jezusa znajdują się wizerunki Najświętszej Marii Panny i Archanioła Gabriela. Mozaika ta symbolizuje wieczną władzę nadaną przez Chrystusa Cesarzom bizantyńskim.
Mozaika nad wejściem południowo zachodnim
Ta pochodząca z 944 roku mozaika została ponownie odkryta w 1849 przez braci Fossati w trakcie wykonywanego przez nich remontu świątyni. Znajduje się ona w wewnętrznym narteksie, nad wejściem południowo zachodnim, naprzeciw mozaiki Pantokratora z cesarzem Leonem VI. Matka Boska siedzi na tronie bez oparcia, jej stopy zaś opierają się o piedestał wysadzany drogimi kamieniami. Dzieciątko Jezus siedzi na jej kolanie udzielając prawą ręką błogosławieństwa, a w lewej trzymając zwój. Postacie te otacza dwóch cesarzy. Po lewej stoi Konstantyn I Wielki który prezentuje Maryi model nowego miasta – Konstantynopola, po prawej zaś Justynian I Wielki prezentujący model Hagii Sofii.
Wizerunki serafów w galerii
W pendentywach znajdują się, pozbawione obecnie twarzy, wizerunki serafów. Zostały one odnowione w 1849 przez braci Fossati. Oni też zamalowali twarze aniołów. Obecnie w kościele znajdują się cztery wyobrażenia serafów. Jednakże dwa z nich to namalowane przez braci Fossati rekonstrukcje, gdyż oryginalne mozaiki nie zachowały się prawie wcale.
Mozaika cesarza Aleksandra
Cesarz Aleksander

Mozaika przedstawiająca cesarza Aleksandra nie jest łatwa do odnalezienia dla osób po raz pierwszy odwiedzających Hagia Sofię. Została ona umieszczona na drugim piętrze w zacienionym narożniku sklepienia. Przedstawia ona cesarza Aleksandra w pełnym majestacie. Władca trzyma zwój w swojej prawej ręce natomiast w lewej jabłko królewskie. Rysunek sporządzony przez braci Fossati dowodzi, iż mozaika ta dotrwała do 1849. Na tej podstawie Thomas Whittemore, założyciel Amerykańskiego Instytutu Bizantologii, który wykonywał prace konserwatorskie przy mozaikach, przyjął, iż została ona zniszczona przez trzęsienie ziemi w roku 1894. Jednakże osiem lat po jego śmierci – w 1958, mozaika ta została odnaleziona, głównie dzięki pracy badawczej Roberta Van Nice. W przeciwieństwie do większości innych mozaik, które po upadku Konstantynopola w 1453 zostały pokryte warstwą gipsu, mozaika przedstawiająca cesarza Aleksandra została dokładnie zamalowana. Utrudniło to znacznie jej odnalezienie gdyż miejsce to nie wyróżniało się szczególnie od otoczenia. Mozaika została oczyszczona przez następcę Whittemora w Amerykańskim Instytucie Bizantologii – Ernesta J. W. Underwooda.
Mozaika w apsydzie głównej
Matka Boska z Dzieciątkiem w głównej absydzie

W sklepieniu głównej absydy znajduje się wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Jest to pierwsza mozaika jak powstała w kościele po zakończeniu okresu ikonoklazmu. Została ona odsłonięta 29 marca 867 przez Patriarchę Focjusza I Wielkiego oraz dwóch współpanujących cesarzy: Michała III i Bazylego I. Uważa się, iż jest to rekonstrukcja wcześniejszej, pochodzącej z VI wieku mozaiki, która została zniszczona w okresie ikonoklazmu. Maria siedzi na tronie bez oparcia, nogi trzyma na piedestale. Tak tron jak i piedestał ozdobione są drogimi kamieniami. Prawa dłoń Maryi spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje Jezusa, który gestem ręki udziela błogosławieństwa. Jak pisze Anna Różycka-Bryzek, mozaika ta świadczy o trwaniu nurtu klasycznego w sztuce konstantynopolitańskiej tego okresu.[5]
Mozaika Deesis
  

Deesis (po grecku ‚Δέησις’, co oznacza wieczność). Mozaika znajduje się na galerii katedry. Pochodzi ona z XIII w. . Została ona stworzona aby upamiętnić koniec użytkowania świątyni przez katolików, który trwał od 1204 do 1261. Mozaika przedstawia Chrystusa Pantokratora z Najświętszą Marią Panną po lewej i Janem Chrzcicielem po prawej stronie. Uważa się, iż jest ona jednym z pierwszych przykładów renesansu bizantyńskiego.
Mozaika cesarzowej Zoe
„Mozaika cesarzowej Zoe” z XI w., znajduje się w południowej galerii. W centralnej części mozaiki znajduje się Chrystus Pantokrator. Po lewej stronie umieszczono wizerunek cesarza Konstantyna IX Monomacha ofiarującego Jezusowi worek kosztowności. Po prawej stronie przedstawiono cesarzową Zoe trzymającą zwój. Ponad głową cesarza widnieje inskrypcja, która głosi : „Konstantyn Monomach, pobożny władca Rzymian oraz sługa jedynego boga Jezusa”. Również nad głową cesarzowej znajduje się inskrypcja o treści : „Wielce pobożna cesarzowa Zoe”.Ciekawostką jest, że twarz cesarza była dwukrotnie zmieniana, za każdym razem, gdy Zoe wychodziła ponownie za mąż.
Mozaika Komnenów
  

Na lewo od Mozaiki Zoe znajduje się pochodzące z 1122 roku przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu cesarza Jana II Komnena (po lewej) oraz jego żony Ireny. Cesarz trzyma w dłoniach worek kosztowności natomiast cesarzowa zwój. Na prawo od nich, za załomem znajduje się ich syn Aleksy.
Święty Jan Chryzostom

Mozaiki w północnym tympanonie
Mozaiki północnego tympanonu przedstawiają różnych świętych. Zdołały dotrwać do naszych czasów dzięki swojemu położeniu, znacznie utrudniającemu dostępność. Dwaj święci: Jan Chryzostom i Patriarcha Ignacy I stoją odziani w białe szaty pokryte złotymi krzyżami, trzymając w rękach wysadzane drogimi kamieniami Pismo Święte. Dookoła postaci widnieją ich imiona zapisane po Grecku. Mozaiki w innych tympanonach nie dotrwały niestety do naszych czasów. Prawdopodobną tego przyczyną są liczne trzęsienia ziemi, które nawiedzały miasto w ostatnich stuleciach
Legendy
Płacząca kolumna

Najbardziej znaną kolumną kościoła jest ta zwana „płaczącą” lub „pocącą się”, na której umieszczona jest stela świętego Grzegorza Cudotwórcy. Przypisuje się jej magiczne właściwości. Jako że Hagia Sofia wybudowana została jako kościół chrześcijański, jej oś jest odchylona o 10° od tradycyjnego w islamie kierunku. Wiąże się z tym legenda. W „płaczącej” kolumnie znajduje się otwór w który można włożyć kciuk. Jeśli pozostałymi palcami jesteśmy w stanie wykonać pełen obrót o 360° a kciuk będzie lekko wilgotny, spełni się nasze życzenie. Co więcej, każdy taki udany obrót przesuwa nieco całą świątynię w pożądanym przez muzułmanów kierunku.

Współrzędne: 41°00’31″N 28°58’48″E / 41.00861, 28.98