Architektura przedromańska, mimo wielu cech wspólnych, wykazuje także pewne różnice wynikające z nieco odmiennych tradycji tworzących ją plemion barbarzyńskich osiedlających się w różnych prowincjach dawnego Imperium. Poprzedziła czasy narodzin architektury romańskiej związane z powstawaniem samodzielnych państw chrześcijańskich w Europie.
Architektura przedromańska Italii i Galii
Na terenie Italii i Galii osiedlili się Ostrogoci (Italia – najważniejszym miastem była Rawenna), Longobardowie (północna Lombardia) i Frankowie, twórcy sztuki merowińskiej (na terenie Galii).
Architektura ostrogocka i longobardzka
Królowie Gotów preferowali na swoje siedziby miejsca ułatwiające obronę. Często były to wzgórza lub żyzne doliny. Siedzibę władcy otaczały liczne zabudowania gospodarcze umacniały je palisady. Wykorzystywano także istniejące już, wcześniejsze, rzymskie budowle oraz naśladowano dzieła cesarzy rzymskich i współcześnie panujących w Bizancjum. Do budowy nowych obiektów wykorzystywano elementy pochodzące ze starszych budowli. Przy wznoszeniu nowych wzorowano się na motywach zdobniczych pochodzących z czasów antycznych oraz wprowadzano własne dekoracje wzorowane na osiągnięciach sztuki złotniczej. W budownictwie sakralnym zachowano wypracowany wcześniej bazyliki oraz budowli centralnej dla baptysterium i martyrium. Architektura Ostrogotów i Longbardów dość szybko uległa silnym wpływom bizantyjskim.
Wśród świeckich budowli wzniesionych przez Ostrogotów zachowało się jedynie Mauzoleum Teodoryka w Rawennie. Wygląd pałacu zbudowanego przez Teodoryka uwieczniony jest w mozaice zdobiącej kościół Sant Apollinare Nuovo w Rawennie.
Do ulubionych dekoracji longobardzkich należy płaska plecionka złożona z ornamentów roślinnych. Zaczerpnięte z wzorów antycznych fryzy z postaciami ludzi i zwierząt przedstawiane są płasko, w mocno stylizowanej i zgeometryzowanej formie. Zewnętrzne ściany dzielono zazwyczaj na mniejsze pola lizenami i arkadkami (układ lombardzki).
Najciekawsze przykłady architektury longobardzkiej zachowały się w Cividale del Friuli w północno-wschodnich Włoszech:
- baldachim nad basenem chrzcielnym w katedrze z ok. 740 r. ozdobiony płaskim ornamentem złożonym z postaci zwierząt i ludzi uzupełnionym fryzem z plecionki
- dekoracja tempietto (oratorium) Santa Maria della Valle (druga połowa VIII wieku) złożona z płaskorzeźby przedstawiającej procesję niewiast. Poniżej fryzu, łuk nad portalem wejścia zdobi płaskorzeźba złożona z owoców i liści winorośli.
Architektura merowińska
W architekturze merowińskiej występują jednocześnie dekoracje naśladujące detale architektury antycznej i w budownictwie drewnianym. Najlepiej zachowanym zabytkiem merowińskim jest baptysterium Sant Jean (św. Jana) w Poitiers. (Zbudowane zostało w IV wieku. W jednym z dwóch prostokątnych pomieszczeń znajdował się basen chrzcielny. Przebudowane w VI i VII wieku, otrzymało dwa boczne pomieszczenia zastąpione w okresie romańskim absydami. Większość elewacji zachowała się z pierwszej, merowińskiej budowli. Górną jej część zdobią ją płaskie pilastry. Przyścienne kolumny we wnętrzu baptysterium pochodzą z starszych, rzymskich budowli. Głowice wykonane w czasach późniejszych wzorowane są na porządku korynckim).
Architektura przedromańska Hiszpanii
Architektura wizygocka
Na początku V wieku Wizygoci utworzyli własne państwo na terenie dzisiejszej Hiszpanii. Pozostawione przez nich budowle charakteryzuje bogate zdobnictwo o różnej stylistyce. Widoczne są dekoracje rzeźbiarskie złożone z wici roślinnych i ornamentów geometrycznych i zwierzęcych. Niektóre detale przypominają wzornictwo wczesnochrześcijańskiej Wschodu i koptyjskie. Spotykane są także wyobrażenia ptaków wykazujące związki z dekoracjami bizantyjskimi i sasanidzkimi. Wśród motywów geometrycznych najbardziej popularne są kompozycje z rozetami i gwiazdami. Styl wykonania płaskich reliefów pokrywających fryzy i kapitele jest wspólny z tzw. stylem longobardzkim. Istotną cechą charakterystyczną dla architektury wizygockiej, nie występującą w sztuce przedromańskiej innych plemion germańskich jest zastosowanie podkowiastych łuków. Łuki o tym kształcie występowały na terenie Hiszpanii jeszcze przed opanowaniem tych ziem przez ludy arabskie.
Najstarszy wizygocki zabytek to kościół San Juan Bautista w Baños de Cerrato, ufundowany przez króla Reccesswinta w 661 r. Niewielki kościółek na planie bazyliki poprzedza prostokątna kruchta. Do transeptu, oprócz prezbiterium przylegały na zakończeniach nawy jeszcze dwa niezachowane, prostokątne pomieszczenia, służące jako kaplice lub pastoforia. Na zewnątrz kościoła zbudowano równolegle do ścian bocznych kolumnadę łączącą się z ramionami nawy poprzecznej i skręcającą w kierunku kruchty. Kolumnada i potrójny plan prezbiterium wskazuje na wpływy Wschodu na architekturę wizygocką. Nawy rozdzielają wewnętrzne kolumny z głowicami wzorowanymi na porządku korynckim z uproszczeniami stylizacyjnymi występującymi także na terenie Galii. Łączą je arkady o podkowiastych łukach. Taki sam kształt nadano łukowi sklepień kolebkowych nad prezbiterium oraz w portalu wejściowym.
Kościół w Santullano w Asturii
Innym ciekawe zabytki to:
- kościół San Pedro de la Nave koło Zamory (przeniesiony do El Campillo podczas budowy zalewu) – zbudowany około 680 – 711 na planie trójnawowej bazyliki z mocno rozbudowaną częścią prezbiterialną, którą tworzą trzy prostokątne pomieszczenia przylegające do transeptu na szerokości trzech naw. Prezbiterium zakończone jest absydą na planie kwadratu. Najciekawszym elementem jest płaskorzeźba zdobiąca kapitele kolumn dostawionych do filarów na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu. Przedstawiono na niej sceny Starego Testamentu – Ofiara Abrahama i Daniel w lwiej jamie (jest to nawiązanie do sztuki wczesnochrześcijańskiej). Na trzech innych głowicach wyrzeźbiono ptaki zjadające winogrono. Głowice ukształtowano w formie ściętych ostrosłupów rozszerzających się ku górze. Nad każdą z nich umieszczono poziomą płytkę impost ozdobiony ornamentem złożonym z wici roślinnej. W splotach wyrzeźbiono niewielkie sylwetki ptaków i innych zwierząt. Płaski, linearny relief świadczy o rozpowszechnieniu się sztuki longobardzkiej, sylwetki ptaków przypominają wzory znane z sztuki bizantyjskiej.
- kościół Santa Maria w Quintanilla rozpoczęty w VII wieku i niedokończony (Półwysep Pirenejski został opanowany przez Arabów) – na uwagę zasługują wbudowane w ściany zewnętrzne rzeźbione ciosy kamienne ułożone w poziome fryzy. Koliste pola tworzy plecionka uformowana z linii przypominających sznur (sznurowa plecionka). Wewnątrz pól wyrzeźbiono rozety oraz wizerunki zwierząt i monogramy. Oprócz ptaków ukazano także skrzydlate zwierzęta przypominające fantazyjne stwory występujące w sztuce sasanidzkiej Persji. Podobne fryzy umieszczono wewnątrz na archiwolcie i impostach łuku tęczowego oddzielającego transept od prezbiterium (ukończono tylko te dwie części kościoła).
Architektura asturyjska
Po zajęciu królestwa Wizygotów przez muzułmanów część ludności przeniosła się w okolice Asturii. W nowym państwie kontynuowano tradycje wizygockie tworząc lokalną sztukę asturyjską. Cechą charakterystyczną budowli asturyjskich jest stosowanie sklepień kolebkowych, często opartych na gurtach, do przykrycia całych budowli, podparcie budowli przyporami, odejście od łuków podkowiastych i zastosowanie łuków podwyższonych, zastosowanie przeźroczy w przegrodzie oddzielającej chór od nawy, płaskie dekoracje rzeźbiarskie o wzorach występujących w architekturze wizygockiej. Często spotykanym elementem dekoracyjnym są bogate malowidła ścienne.
Pod koniec VIII wieku powstawały budowle w okolicach Oviedo a od końca X wieku, po przeniesieniu stolicy, koło León. Najlepiej zachowały się budowle wzniesione na zboczu góry Naranco – kościół