Cechą charakterystyczną kultury japońskiej jest wyjątkowy szacunek dla natury. Japończycy, w przeciwieństwie do Europejczyków, nie czują się panami przyrody, a jedynie jej częścią. Związane jest to z religią shintoistyczną, stąd w Japonii zamiłowanie do przestrzeni, również w architekturze. Inną twórczą siłą, głęboko zakorzenioną w tradycji kultury japońskiej, jest asymetria. Spotykana symetria jest odbiciem aspektów kultury chińskiej, bądź zachodniej.
Kult przyrody najłatwiej odnaleźć w architekturze świątyń i ich otoczeniu. Najważniejszym sanktuarium shintoistycznym w Japonii jest świątynia bogini słońca Amaterasu w Ise, która powstała w III wieku. Forma świątyń shinto przejęta została z najbardziej cenionego obiektu archaicznej zagrody japońskiej, jakim był spichrz. Światynia w Ise została zbudowana z drewna cyprysowego i pokryta korą, bez użycia gwoździ. Całość konstrukcji umieszczona jest na palach. Naturalny kolor materiałów idealnie łączy budynek z otaczającą przyrodą, stwarzając wrażenie, jakby budynek ten wyrastał z otaczającego środowiska.
Świątynia w Ise co 20 lat jest przebudowywana na nowo, przy użyciu takich samych materiałów, powtarzając wiernie całą konstrukcję i detale. Tradycja ta utrzymana jest od roku 685.
Wraz z przybyciem do Japonii buddyzmu przyjęte zostają nowe, chińskie wzory operujące osiowością i symetrią układu kompozycyjnego. Nowością było posadowienie budynku na kamiennym cokole czy dach kryty ceramiką.
Pierwsza świątynia buddyjska powstała w Japonii w roku 558 (już nie istnieje). Najcenniejszym zabytkiem z tego okresu jest zespół świątynny Horyuji, wzniesiony w latach 587–607 (obecny układ z lat 670–708; pożar w 670). Kompleks ten jest uważany za najstarszy zabytek architektury drewnianej, nie tylko w Japonii, ale na całym świecie. Jednakże i tu widać japońską inwencję wyrażającą się poprzez asymetryczne rozmieszczenie pagody.
Poszczególne okresy
Byodoin(1052)
Lata 794–1185 noszą nazwę okresu Heian, który jest bardzo istotny dla rozwoju kultury japońskiej. W drugiej połowie tego okresu nastąpiło wyraźne osłabienie wpływu kultury chińskiej, także w architekturze. Mimo zachowania podstawowej idei budynku, odpowiadającej wzorcom chińskim, całość konstrukcji nabrała specyficznej lekkości drewnianej konstrukcji, ustawionej w tradycyjny sposób na słupach. Także powrót do dachów krytych korą cyprysową nadawał całości charakterystyczny japoński charakter.
Jednym z obiektów zachowanych z tego okresu jest pawilon świątyni Byōdō-in w Uji koło Kioto, znany jako Pawilon Feniksa.
W okresie Muromachi (1338–1573) bogaty rozwój sztuk plastycznych, towarzyszących architekturze, a także osiągnięcia sztuki ogrodowej, doprowadziły do powstania nowego, swobodnego w swoim układzie stylu rezydencji mieszkaniowej. Jego charakterystyczne elementy to: „tokonoma” – mała alkowa o podwyższonym nieco poziomie podłogi, podkreślającym znaczenie tego miejsca, w którym umieszczano akcent plastyczny w postaci grafiki (kakemono) i ikebany; „gō–tenjō” – kasetonowy sufit, a także „engawa” – weranda obiegająca dom dookoła, którą możemy postrzegać w dwóch aspektach – jako element wewnętrzny i zewnętrzny, wskazujący na stosunek Japończyków do przestrzeni (przykład: Złoty i Srebrny Pawilon). Dom otoczony był ogrodem, co wyrażało uwielbienie dla natury. Kompozycja ogrodowa często urządzona była w stylu „zen” (szczególnie w okresie Muromachi). Charakterystycznymi elementami były kamienie i woda. W przypadku braku wody zastępował ją gruboziarnisty piasek zagrabiony w fale. Ogrody te służyły medytacjom i zgodnie z zasadami „zen” – „im mniej ekspresyjny, tym większa zawartość”, tak wiec redukowano te ogrody zarówno pod względem rozmiaru jak i tego, co zawierały.
Zamek Himeji (1601)
Kolejny okres, Azuchi Momoyama (1573–1603), cechuje głównie budowa zamków. Mimo iż budowane były jako bazy wojskowe stanowiły także o prestiżu władcy, dlatego przy jego wznoszeniu dbano o walory estetyczne. Ich forma modyfikowana była z powodu wprowadzenia broni palnej (w 1543 r. do Japonii dotarli Portugalczycy, a w 1593 Hiszpanie). W odróżnieniu od średniowiecznych europejskich warowni, gdzie umacniano głównie mury budowli, japońskie fortyfikacje wykorzystywały raczej ukształtowanie terenu, np.: zamki lokowano na wzniesieniach, budowano tamy, które umożliwiały wypuszczenie spiętrzonej wody na podchodzącego doliną nieprzyjaciela.
Japońscy władcy mieszkali zazwyczaj w swoich dworach na nizinach, do zamków przenosili się raczej na czas wojen, w które obfitował wiek XV i XVI. Później, po zapanowaniu trwalszego pokoju pod rządami rodu Tokugawa, zamki pełniły swego rodzaju siedzibę władzy lokalnej.
Kolejna epoka – Edo (1603–1868), jest okresem ścisłej izolacji Japonii. W architekturze kontynuowano dotychczasowe zasady kompozycji, aczkolwiek uwidacznia się pewna biegunowość form. Z jednej strony bogate formy architektoniczne, przesycone jaskrawymi kolorami dekoracje wiążą się z wzorcami chińskimi (np. mauzoleum w Nikkō). Z drugiej strony skrajnie odmienny charakter ma np. cesarska willa Katsura w Kioto (powstała w latach 1620–1658) – lekkość drewnianej konstrukcji, czytelnej w swej modularności (budynek składa się z trzech głównych części przykrytych wspólnym dachem), całość usytuowana w pobliżu sadzawki w pięknym ogrodzie.
W drugiej połowie XIX wieku w kończy się, pod naciskiem Europy i Stanów Zjednoczonych, trwająca od 1639 roku izolacja Japonii, a wkrótce potem cesarz odzyskuje po wielu wiekach władzę. Dla architektury okres ten stanowi źródło bogatych inspiracji płynących z całego izolowanego dotąd świata; to okres modernizacji i westernizacji. Czerpano inspiracje z zachodnich form architektonicznych, czasami wiernie je kopiowano. Nad projektami pracowali często europejscy architekci, jednakże brak rozeznania specyficznych warunków, wynikających z przesłanek sejsmologicznych sprawiło, że wiele z tych budynków już nie istnieje.
Pojawiła się jednak tendencja prowadząca do wyrażenia klasycznych japońskich form przy użyciu nowoczesnych materiałów. Oprócz ekskluzywnych biurowców w Japonii ciągle możemy odnaleźć wiele miejsc, w których tradycyjna architektura jest dominująca i pielęgnowana.
Zabytki
Wioska Shirakawa-go
Tradycyjne domostwa w Shirakawa-go
Japońska wioska Shirakawa-go jest ujęta w spisie światowego dziedzictwa kultury przez UNESCO. Shirakawa-go jest górską wioską zajmującą obszar 356,7 kilometrów kwadratowych. W jej pejzażu dominuje masyw górski Haku (Haku-san). Nazwa „Shirakawa“ pochodzi od czystej, białej wody rzeki Shirakawa („shiro“- oznacza biel, biały a słowo „kawa“ – rzeka). Shirakawa-go była wioską odizolowaną od nowoczesnej kultury przez bardzo długi czas, ale współczesny styl życia stopniowo przenikał także i tutaj. Stary styl zabudowy przestał odpowiadać młodej generacji i wiele domów zostało rozebranych, bądź przebudowanych zgodnie z nowoczesnym standardem, ale wciąż jeszcze około 60 domów pozostaje w starym stylu. W 1971 roku Stowarzyszenie Ochrony Naturalnego Środowiska Shirakawa-go Ogimachi zaangażowane zostało do ochrony tych bezcennych dóbr kultury Japonii przed dalszą degradacją i zniszczeniem. Aktualnie dwadzieścia pięć domów znajduje się na obszarze 5,8 ha tego rezerwatu, gdzie można zobaczyć przykłady tradycyjnych gospodarstw z XIX wieku. Tradycyjne japońskie budownictwo bazuje na drewnie, które było ogólnie dostępne od najdawniejszych czasów. Strzechy o dużym kącie nachylenia, z uwagi na obfite opady śniegu, stanowią unikalną cechę budownictwa tej wsi i dlatego cały obszar wioski stanowi rezerwat tradycyjnej sztuki budowlanej.
Torii
Konstrukcja bramy nazywanej „torii” jest wyłącznym produktem kultury japońskiej, ten typ budowli nie istnieje w Chinach ani pobliskiej Korei. Słowo torii oznacza „grzędę lub żerdź dla ptaka” i przypomina scenę z mitologii japońskiej, kiedy zgromadzeni bogowie starali się wywabić boginię słońca Amaterasu z jaskini, gdzie się ukryła. Zaangażowana została więc gromada ptaków z ich długotrwałym śpiewem, który przeistoczył się w wielką symfonię – wezwanie płynące z całej Japonii, skierowane do ich bogini. Tak więc każde torii przed świątynią Shinto symbolizuje wołanie do jednego z bogów idących naprzód pielgrzymów a jego przekroczenie oznacza opuszczenie istniejącego świata i przejście w świat boskiej mocy. Do japońskich świątyń shintoistycznych prowadzi najczęściej długa droga, poprzecinana wieloma wolno stojącymi bramami zbudowanymi z dwóch pionowych, lekko skośnych słupów i dwóch łączących je u góry belek poziomych połączonych bez użycia gwoździ. Prawdopodobnie pierwsze bramy były u góry łączone przy pomocy skręconego sznura ściągającego pionowe słupy. Rozwój torii datuje się od okresu Heian (795-1185).
Architektura japońska jest z pewnością warta uwagi ze względu na swoją odmienność, wyrażającą się w idealnym współistnieniu z otaczającą naturą; czystość formy, wynikającą z długiego okresu izolacji kraju; a także kulturę i mentalność Japończyków. Wszystko to sprawia, że architektura „kraju kwitnącej wiśni” jest wyjątkowa i niepowtarzalna.