Kościół Jezuitów we Lwowie, właściwie Kościół pw. św. Piotra i Pawła OO. Jezuitów we Lwowie – jest położony przy ul. Teatralnej (ukr. вул. Театральна) 11, przed 1945 – ul. Rutowskiego, na Starym Mieście. Po 1945 zamknięty i przeznaczony na magazyn książek.
Historia kościoła
Jezuici przybyli do Lwowa w 1584 za sprawą biskupa Jana Dymitra Solikowskiego i jezuity, księdza Jakuba Wujka. Początkowo dostali jako tymczasową siedzibę katedralną kaplicę Bractwa Ubogich. Formalne jej otwarcie nastąpiło w 1591. W 1608 powołali do życia kolegium – szkołę dla młodzieży męskiej. Rozpoczęli też starania o uzyskanie placu pod budowę własnego kościoła i klasztoru. Po ciągnącym się sporze z gminą żydowską ostatecznie na mocy wyroku królewskiego dostali teren po spalonym dworze Mikołaja Mielnickiego, wojewody podlaskiego. W 1610 kamień węgielny pod budowę nowego kościoła poświęcił arcybiskup Jan Zamojski.
Kościół był budowany w stylu barokowym w latach 1610-1635, głównie kosztem Elżbiety Sieniawskiej, małżonki marszałka wielkiego koronnego, Prokopa Sieniawskiego. Wzorem dla świątyni był rzymski kościół Il Gesù. Sam kościół lwowski wykazuje podobieństwo do krakowskiego kościoła św. Piotra i Pawła (też inspirowanego Il Gesù); otrzymał zresztą identyczne wezwanie. Początkowo prace budowlane prowadził ojciec Sebastian Lanichius. Po nim budowniczym kościoła został generalny architekt jezuitów w Polsce ojciec Giacomo Briano. Nadzorował on prace w latach 1617–1621. W 1630 gotową świątynię poświecił arcybiskup Jan Andrzej Próchnicki. W 1702 do ukończono strzelistą wieżę przy prezbiterium kościoła, najwyższą w ówczesnym Lwowie (80 m).
Kościół strawił częściowo pożar w 1734. W latach następnych został on odbudowany ze środków przekazanych przez Elżbietę z Potockich Szczuczynę, starościnę wolnicką.
W 1740 sprowadzeni z Brna malarze Franciszek Ekstein i jego syn Sebastian wykonali freski na sklepieniu kościoła. W 1744-1746 Sebastian Fesinger zbudował w kościele wielki ołtarz główny; jego konsekracja nastąpiła w styczniu 1747. W latach następnych zbudowano ołtarze boczne (1754 i 1759).
W 1754 zamontowano zegar na wieży kościelnej. Był plan, aby wykorzystać ją jako obserwatorium astronomiczne, ale ten plan upadł, ponieważ w 1773 nastąpiła kasata zakonu jezuitów. Powrócili oni do Lwowa w 1820, po czym zostali wygnani w okresie Wiosny Ludów (1848), by powrócić ponownie po czterech latach.
W 1830 rozebrano, z rozkazu władz austriackich, wieżę kościelną po tym, jak w 1826 niespodziewanie zawaliła się wieża ratuszowa. W latach 1879 i 1891 kościół był poddawany kolejnym remontom.
W 1905 koronowano cudowny wizerunek Matki Boskiej Pocieszenia.
Po drugiej wojnie światowej kościół został zamknięty przez władze sowieckie i zamieniony na magazyn książek i czasopism; znalazła się tam m.in. część zbiorów Ossolineum.
Akademia jezuicka
Odrębną sprawą jest działalność edukacyjna jezuitów, z której zakon był szeroko znany na przestrzeni swych dziejów. Jej początków należy upatrywać we wspomnianym już kolegium dla młodzieży męskiej. Pierwsi jego uczniowie byli zgrupowani w dwa bractwa – Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (starsi) i Zwiastowania (młodsi).
Gmachy kolegium i klasztoru wznoszone były bardzo długo i ulegały wielokrotnym przebudowom w II połowie XVII wieku, a ostateczny kształt uzyskały w 1723. Uwieńczeniem rozwoju kolegium było nadanie mu praw akademickich w 1662 przez króla Jana Kazimierza. Rangę uniwersytecką uczelni potwierdził w 1759 papież Klemens XIII. Kres uczelni nastąpił w 1773 wraz z kasatą zakonu jezuitów. W gmachu uczeni znalazł siedzibę Sąd Krajowy, a sama świątynia stała się kościołem garnizonowym wojsk austriackich.
Architektura kościoła
Bryła zewnętrzna
Fasada Kościoła Jezuitów
Lwowski kościół jezuitów jest wybitnym przykładem wczesnego baroku w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był on kolejną inspiracją rzymskim Il Gesù, po kościele w Lublinie (1586-1604), kościele w Kaliszu (1587-1595), kościele w Jarosławiu (1591-1594), wspomnianym już krakowskim kościele św. Piotra i Pawła (1597-1619), kościele św. Kazimierza w Wilnie (1604-1616), kościele Bożego Ciała w Nieświeżu (1598-1599) i kościele w Warszawie (1609-1626). Kościół lwowski w stosunku do swego rzymskiego pierwowzoru, kościoła il Gesù, jest krótszy o parę kaplic i nie ma transeptu ani kopuły [1]. Fasada wschodnia świątyni jest pięcioczłonowa, dwukondygnacyjna, spięta porządkiem korynckim. W jej dolnej kondygnacji są trzy piaskowcowe portale i okna, przedzielone pionowo sześcioma imponującymi pilastrami korynckimi. Nad wejściem głównym jest niewielka galeria, z której wchodzi się na chór muzyczny; podobne mniejsze są nad wejściami bocznymi. Wyższą kondygnacje fasady, oddzieloną od dolnej masywnym belkowaniem, wypełniają okna, nisze i wnęki, w różnej skali i wielkości, wypełnione figurami, dające interesującą grę światłocienia. Fasadę z obu stron ujmują ślimakowato zakończone spływy, zakończone smukłymi, stożkowymi sterczynami. Całość założenia wieńczy trójkątny tympanon, również ujęty po bokach sterczynami, zakończony na szczycie krzyżem. Na dachu świątyni znajduje się sygnaturka.
Wystrój wewnętrzny
Wnętrze kościoła jest trzynawowe, długie na 44 m, szerokie na 22,5 m i wysokie na 26 m. Pod względem wymiarów był kościół jezuitów drugą największą świątynią Lwowa po katedrze łacińskiej. Nawa główna jest bardzo szeroka. Nad biegnącymi wzdłuż niej rzędami kaplic zbudowano empory, charakterystyczny dla świątyń jezuickich element architektury. Empory przeznaczone były dla uczniów kolegium, żeby odizolować ich od rzeszy wiernych zgromadzonych w kościele. Między kaplicami są ostrołukowe przejścia, będące reminiscencją mijającego gotyku. Sklepienie jest bogato dekorowane freskami.
Ołtarz główny
Barokowy ołtarz główny jest ozdobiony figurami z różnokolorowego stiuku, przedstawiającymi patronów zakonu: św. Stanisława Kostkę, św. Ignacego Loyolę, św. Franciszka Ksawerego i św. Alojzego Gonzagę. Nad ołtarzem umieszczony jest krucyfiks z 1616.
Ołtarze boczne
W ołtarzu prawej nawy jest obraz św. Stanisława Kostki. W ołtarzu nawy lewej był dawniej obraz Matki Boskiej Pocieszenia, przewieziony w 1945 do Krakowa, a w 1974 do Wrocławia, do jezuickiego kościoła św. Klemensa Dworzaka. Są też obrazy olejne patronów zakonu, św. Franciszka Ksawerego i św. Ignacego Loyoli. Przy filarach umieszczono barokowe i rokokowe epitafia znamienitych lwowskich rodów: Jabłonowskich, Kaznowskich i Dzieduszyckich. Pozostałe wyposażenie kościoła uległo rozproszeniu.
Od strony północnej do kościoła przylega budynek dawnego kolegium jezuickiego.